– رانچو (rancho) یا فاولا (favela) در امریکای لاتین؛
– بوستی (bustee) یا کامپونگ (kampong) در آسیا؛
– بی دونویل (bidonville) یا شانتی تاون (shanty town) در افریقا ( پیتر هاگت ، ۱۳۷۵ ، ۲۶۰ )
برخی از محققان ، حاشیه نشینی را برگرفته از کلمه‏ی slum می‏دانند ( زاهد زاهدانی ، ۱۳۶۹ ، ۹ ) و برخی میان حاشیه‏نشینی (squatter housing) و محله‏های فقیرنشین (slums) تفاوت قایل هستند و چنین اظهار می‏دارند:
اولی معمولاً ساخت و سازهایی را شامل می‏شود که به طور غیرقانونی ، با تخلف از مقررات ساختمانی و یا در زمینی بدون اجازه‏ی صاحب آن ، سربرافراشته‏اند و در مقابل ، دومی بناهای پایداری هستند که از طریق مجموعه‏ی عواملی مانند سن بنا ، مسامحه کاری و متروکه شدن بنا و تقسیم آن به بخش‏های فرعی (که فشار زیادی را بر روی تسهیلات و تجهیزات اساسی بنا تحمیل می‏کند) ، در وضعیت زیر استاندارد قرار گرفته‏اند ( دراکالیکس ، ۱۳۷۷ ، ۱۱۴ ).
یکی از اصطلاحاتی که در این خصوص به کار برده می‏شود «شانتی تاون» است. فرهنگ جدید جغرافیا درباره‏ی این اصطلاح می‏نویسد:
شانتی تاون به منطقه‏ی مسکونی زیراستاندارد گفته می‏شود ، که اغلب به طور غیرقانونی اشغال شده و خاص جهان سوم است. شانتی تاون یا در زمین‏های ناهمواری که در معرض سیل هستند و یا در داخل شهر ایجاد می‏شود ( احمدیان ، ۱۳۸۲ ،۲۷۹ )
بدین ترتیب معلوم می‏شود ، اصطلاح مزبور ، دربرگیرنده‏ی انواع اشکال حاشیه نشینی و زاغه نشینی، توأماً، می‏باشد.
۲-۳-۲- حاشیه‏نشینی و عناوین جایگزین
گستردگی دامنه پدیده حاشیه‏نشینی در اقصی نقاط جهان و تعداد فرهنگ‏ها و ادبیات‏های علمی در جوامع‏ مختلف سبب گردیده است تا اصطلاحات و عناوین مختلفی‏ برای حاشیه‏نشینی بکار گرفته شود.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

این تعداد اسمی را می‏توان به دو قسمت عناوین‏ آکادمیک و اساسی محاوره‏ای(محلی)تقسیم نمود:
تعداد عناوین آکادمیک در زمینه پدیده حاشیه‏نشینی‏ در عین آنکه به طریق مختلف خصوصیات مشترک پدیده‏ فوق را تبیین می‏نماید ، مباحث و مشخصات دیگری از حاشیه‏نشینی را هم بطور اخص روشن می‏دارد که عناوین‏ فوق را می‏توان در قالب رویکردهایی از قبیل مثبت‏گرایان‏ و مخالفان آنان و دیدگاه‏های بی‏طرف در زمینه حاشیه‏ نشینی مورد توجه قرار داد. این اصطلاحات عبارتند از: مساکن غیررسمی ، مساکن افراد کم درآمد ، مساکن نیمه‏دایمی ، حصیرآبادها ، مساکن خود به خودی ، مساکن برنامه‏ ریزی شده ، مساکن حاشیه‏ای ، مساکن خودساخته
درایران مساکن حاشیه‏نشین با توجه به مورفولوژی‏ خود و کیفیات کالبدی اجتماعی شان که خود نشات گرفته‏ از موقعیت جغرافیایی و اوضاع فرهنگی شهرهای مختلف آن‏ است ، دارای اسامی متعددی به شرح زیر می‏باشد:آلونک ، زاغه ، اطاق ، قمیر ، گرگین. دیوار کپری ، پاشلی، زمین بی‏ حصار و بی‏پناه، زیرزمین، مقبره، اتاق حلبی و… ( حاتمی:۱۳۸۷ ، ۲۷ )
۲-۳-۳- شرایط زندگی در مناطق حاشیه‏نشین
حاشیه نشینان ، به خصوص در کشورهای در حال توسعه ، با شرایط دشواری مواجه هستند. یکی از علل مهمی که در این زمینه باید مورد اشاره قرار گیرد آن است که حاشیه نشینان ، به دلیل تصرف غیرقانونی زمین و یا حضور در اراضی مسأله‏دار (مانند حاشیه‏ی مرداب‏ها ، زمین‏های ناهموار ، حریم رودخانه‏ها و غیره) ، که غالباً در خارج از محدوده‏های خدماتی نیز قرار دارند ، معمولاً در برنامه‏ی خدمات رسانی سازمان‏های شهری قرار نمی‏گیرند. لذا بسیاری از آنها از امکانات آموزشی و درمانی و خدمات زیربنایی ، مانند آب و برق و گاز و غیره محروم می‏مانند. بدین ترتیب است که بی‏سوادی ، بیماری و بزهکاری ، از خصوصیات عام این مناطق شمرده می‏شود.
واحدهای مسکونی نامناسب – که غالباً به صورت خلق الساعه و از مصالح کم دوام ساخته می‏شود – و تراکم بیش از حد جمعیت در بافت‏های حاشیه‏ای و زاغه‏ها ، یکی دیگر از ویژگی‏های این گونه مناطق به شمار می‏رود. بزرگ‏ترین مقیاس‏های حاشیه نشینی و زاغه نشینی را می‏توان در شهرهای بزرگ و به خصوص پایتخت‏های جهان سوم جستجو نمود. در مکزیکوسیتی بیشتر از ۳۱ جمعیت در ساختمان‏ها و محله‏هایی بدون آب زندگی می‏کنند و نزدیک ۴۱ این ساختمان‏ها ، فاقد شبکه‏ی دفع فاضلاب است (گیدنز، ۱۳۷۶ ، ۶۱۴ ).
در آنکارا ۳۲ جمعیت (یعنی قریب یک میلیون نفر) در مساکن «گئجه کوندو» که در ترکی به معنی «ساخت شبانه» است به سر می‏برند. ( دراکالیکس ، ۱۳۷۷ ، ۱۱۶ ) در کلکته‏ی هند ، حدوداً ۳۱ جمعیت به صورت حاشیه نشینی زندگی می‏کنند که از آن میان نیم میلیون نفر بی‏خانمان هستند. «این افراد شوربخت در کنار خیابان به صورت فشرده می‏خوابند ، می‏خورند و زندگی می‏کنند و در جوی کنار خیابان استحمام می‏کنند…هر روز صبح اجساد افرادی که در طی شب در اثر گرسنگی یا بیماری مرده‏اند ، جمع‏آوری می‏شوند (حاتمی نژاد، ۱۳۸۲،۲۷ )
در کشورهای توسعه یافته ، حاشیه نشینی از الگوهای خاص پیروی می‏کند. این الگوها ، همچنان که پیتر هاگتPeter Haggett خاطر نشان کرده است ، «از نظر فضایی با جهان سوم متفاوت و به صورت پدیده‏ی گتو (Ghetto) است (پیتر هاگت ، ۱۳۷۵ ، ۲۶۲ ). گتوها که معمولاً از اقلیت‏های مذهبی ، قومی و یا زبانی تشکیل شده‏اند ، وجوه تشابه زیادی با حاشیه نشینان دارند ، که مهمترین آنها جذب نشدن در متن شهرهای غربی است». گتوهای شهری در اغلب موارد به وسیله‏ی موانع فیزیکی یا انسانی از بقیه بخش‏های شهری جدا می‏شوند. ناهمواری‏ها ، رودها ، ایستگاه‏های راه‏آهن ، مانداب ، گورستان‏ها و فرودگاه‏های قدیمی از آن جمله است ( شکوئی:۱۳۵۴ ،۶۵ ).
بزرگ‏ترین گتوهای جهان ، که براساس تفاوت‏های نژادی شکل گرفته است ، در محله‏ی هارلم نیویورک قرار دارد و ساکنان آن را سیاه پوستان تشکیل می‏دهند. «در هارلم ۵۰ درصد واحدهای مسکونی، غیراستاندارد هستند. میزان بیکاری بین ۲۵ الی ۳۰ درصد می‏باشد… شب‏های جمعه و شنبه ، بیمارستان هارلم شبیه اردوگاه زخمی‏های خط اول جبهه می‏باشد. سیاهان با بطری، چاقو، شیشه و اسلحه‏ی گرم، یکدیگر را به سختی مجروح می‏کنند… در گتوی نیویورک مواد مخدر بیداد می‏کند ، همچنان که روسپی گری بسیار عادی است. (شکوئی: ۱۳۵۴ ، ۸۰ )
صرف نظر از گتوها ، به طور کلی در مناطق مرکزی شهرهای بزرگ کشورهای توسعه یافته ، شرایط نامساعدی برای اقشار کم‏درآمد وجود دارد که به مرور زمان بر تعداد آنها افزوده می‏شود. جیمز روبینشتاین (James Rubenstein) شرایط نامساعد زندگی در مناطق مرکزی شهرهای امریکا را توصیف نموده است. وی درباره‏ی بی‏خانمان‏های ایالات متحده امریکا می‏نویسد:
میلیون‏ها امریکایی شب‏ها در مقابل در خانه‏ها و یا روی شبکه‏های فلزی گرم خیابان‏ها و نیز در ایستگاه‏های اتوبوس و مترو می‏خوابند… دوسوم نوزادان مناطق مرکزی شهرها در ایالات متحده را مادران ازدواج نکرده به دنیا می‏آورند و ۹۰ درصد بچه‏های این مناطق نیز فقط با یکی از والدین خود زندگی می‏کنند… درصد کمی از افراد مستمند به خاطر توانایی برای مراقبت از فرزندان ، جدایی از همسر را انتخاب می‏کنند. اگر شوهری مجدداً به خانه برگردد ، ممکن است که همسرش ، مزایای امدادی را از دست بدهد و بدین طریق خانواده را از نظر اقتصادی ، در وضعیتی بدتر از دوره‏ی جدایی قرار دهد (جیمز روبینشتاین ، ۷۲ ).
خلاصه‏ی کلام آنکه بخش مهمی از ساکنان شهرهای بزرگ جهان که در مناطق حاشیه‏ای ، زاغه‏ها ، گتوها و امثال آنها به سر می‏برند ، با شرایط نامساعدی مواجه هستند. گزارشی از سازمان ملل متحد ، در سال ۱۹۹۸ ، اعلام نموده است: «درمناطق شهری پرتراکم ، هر ساله ، ۱۰ میلیون نفر به دلیل اوضاع و شرایط نابسامان زندگی ، نظیر مسکن غیراستاندارد و بهداشت نامناسب ، جان می‏سپارند ( احمدیان ، ۱۳۸۲ ، ۲۸۴ ).
۲-۳-۴- روند شکل گیری حاشیه نشینی
هنگامی که در جامعه ی روستائی ، شهری و یا ایلاتی و عشایری تغییرات بنیادی در زمینهء فعالیت های اقتصادی و روابط اجتماعی بوجود می‏آید ، مازاد نیروی انسانی به مراکز بزرگ‏ شهری که جایگاه تراکم و تمرکز ثروت هاست سرازیر می‏شود. اما از آنجا که شهرها امکانات کافی برای‏ جذب این نیروی انسانی را ندارد ، آن ها را پس زده و به حاشیه یا جائی که حداقل امکانات عرضه‏ می‏شود می‏کشاند. پس زمانی که روستائیان فاقد امکانات ، از انزوا گریخته و به حاشیهء شهرها روی‏ می‏آورند در حقیقت به نوعی انتخاب دست‏ می‏زنند. آنان فلاکتی را رها کرده و در فلاکتی‏ دیگر رها می‏شوند ، به تدریج بر تعداد آنان‏ افزوده می‏گردد کانونهائی با شکل فیزیکی خاص‏ که با فرم مساکن متعارف شهری متفاوت است‏ ایجاد می‏گردد که زمینه را برای بوجود آوردن‏ منطقهء حاشیه نشینی فراهم می‏کند.
برای هر حرکت که منجر به مهاجرت و نهایت به‏ حاشیه نشینی شود عواملی را می‏توان ذکر کرد که‏ عمده‏ترین آنها دو عامل اساسی«گریزاننده»و «جذب کننده»می‏باشد ، ( ۱۹۸۲(Lewis گروه های‏ مهاجر بیشتر بر اثر نیروی دافعه در روستا و در بعضی موارد عامل جذب کنندهء شهرها مهاجرت‏ می‏کنند. زمانی که عامل«پس ران»شهری(هزینهء سنگین زندگی) ، مختلف‏الجهت با دو نیروی‏ پیشین ، سدی بزرگ فراروی مهاجرین به متن‏ اصلی شهر قرار میدهد ، هسته‏های اولیهء تجمعات‏ حاشیه نشینی پی‏ریزی می‏شود ، ( حسین زاده‏ دلیر : ۱۳۶۱ ، ۵ ).
مایکل تودارو.( Todaro M ,1984) می‏گوید ، برخلاف نظر کسانی که معتقدند وجود اشتغال در شهر و بیکاری در روستا باعث مهاجرت هاست ، چرا زمانی که بیکاری در شهرها بیداد می‏کند هنوز مهاجرت‏ها ادامه دارد؟
مدلی که تودارو ارائه می‏دهد چنین است که‏ تصمیم به مهاجرت از روستا به شهر عملکرد دو متغیر اصلی دفع و جذب است:
۱) تفاوت فاحش درآمد شهر و روستا
۲) احتمال دست‏یابی به نوعی اشتغال در شهر
او می‏گوید صحیح خواهد بود اگر فرض کنیم‏ که در برابر امکان انتخاب بیکاری در شهر و یا روستا یک روستائی بیکاری در شهر را برگزیند چرا که آینده ی شهر چشم‏انداز روشن تری نسبت به روستا تصویر می‏کند. نظریه ی تودارو در تحقیقی‏ که Karpat بر روی مهاجرت‏های‏ روستا-شهری ترکیه انجام داده به اثبات می‏رسد. در بررسی حاشیه نشینان شهری پاکستان‏ انصاری می‏گوید که‏ بیش از ۷۰ درصد مهاجرین به طبقات پائین و کم‏ درآمد تعلق دارند.آنها درآمدشان کمتر از ۱۰ دلار در ماه است. (AbdAl-Rahim 1985 ) تأیید کرده است که تمرکز ثروت و امکانات در منطقهء خارطوم پایتخت سودان و عقب ماندگی شدید استان های شمالی کشور در سال های اخیر موجب‏ تشدید عوامل جذب و دفع شده و حرکت های عظیم‏ مهاجرتی را دامن زده است. (حسین‌زاده دلیر : ۱۳۷۰ ،۶۵).
۲-۳-۵- مشخصات فیزیکی و ویژگی های اجتماعی‏ مناطق حاشیه‏نشین
همان‏گونه که ذکر شد حاشیه‏نشینی یا زاغه‏نشینی اصطلاحاتی هستند که به محلات‏ مسکونی غیر متعارف شهری اطلاق می‏شوند. در آن مناطق خیابان ها و کوچه‏ها کثیف و نیمه ویران‏ بوده و از نظم رایج در بطن اصلی شهر خبری‏ نیست. زاغه‏نیشنی یا حاشیه نشینی در رابطهء مستقیم با کمبود زمین شهری و قحطی مسکن‏ است. CharlesAbrams ، ۱۹۶۹ برای نواحی‏ حاشیه‏نشین دو خصوصیت عمده ذکر می‏کند:
۱) جمعیت متراکمی در آنها جای گرفته‏اند.
۲) فاقد ابتدائی‏ترین و ساده‏ترین وسایل‏ بهداشتی ، خدماتی و فرهنگی هستند و در اکثر مناطق حاشیه‏نشین سه نفر و یا بیشتر در یک اطاق‏ زندگی می‏کنند.
مهمترین ویژگی منطقهء حاشیه‏نشین و نواحی‏ زاغه‏نشین در نوع ساختمان منازل و بافت‏ فیزیکی مناطق به چشم می‏خورد. این ویژگی ها را می‏توان به اشکال زیر تقسیم‏بندی نمود:
۱) زاغه ، در پائین‏تر از سطح معمول زمین قرار دارد و یا اینکه در دیوار گود یا کوه کنده می‏شود. در این سکونتگاه مصالح ساختمانی بکار گرفته‏ نمی‏شود(نمونه منطقه ی شرق تهران ).
۲) آلونک ، با مصالح کهنه مختلف از قبیل‏ قطعات بی مصرف اتومبیل ، وسایل منزل ، مقوا ، حلب و نایلون ساخته می شود (همدان ، تهران ، کرمان ).
۳) قمیر ، محل پختن خشت در کوره‏پزخانه‏ها (کوره‏پزخانه‏های شهرها).
۴)کپر ، جایگاه سکونتی که تقریباً اساس آن از حصیر ساخته می‏شود و در بعضی از نواحی‏ اسکلت آن را از نی ساخته روی آنرا با نمد می‏پوشانند(بلوچستان ، خوزستان ).
۵) زیرزمین ، پائین‏تر از سطح زمین با مصالح‏ ساختمانی ساخته می‏شود.
۶) چادر ، با پارچه و نایلون و مواد مشابه برپا می‏گردد.
۷) اتاق ، از خشت و گل و آجر بصورت‏ بلوک‏های ساختمانی و شکل و فرم یکسان ساخته‏ می‏شود(همدان، باختران ، تبریز ، تهران ).
۸) گرگین، دارای دیوار معمولی با مصالح‏ ساختمانی و سقف حصیری است (تهران ، خوزستان ، بندرعباس).
۹) اتاق حلبی ، این واحدهای سکونتی عمدتاً از پیت های حلبی ساخته می‏شوند(تهران ، تبریز )
مهمترین ویژگیهای اجتماعی حاشیه‏نشینان‏ به قرار زیر طبقه‏بندی می‏شود:
۱) مناطق حاشیه‏ دربر گیرنده ی مکان‏ جغرافیائی مشخص هستند.
۲) منافع مشترک ساکنین را بهم پیوند میدهد.
۳) لگوهای مشترکی بر روابط اجتماعی و اقتصادی ساکنین آنها حاکم است.
۴) تجانس گروهی و همبستگی نسبتاً بالائی‏ خاصه در مواجه با مسائل مشترک و افراد خارج از اجتماع خود بروز می‏دهند.
۵) نهادهائی خاص خود پدید آورده‏اند.
۶) یکدیگر را بخوبی کنترل می‏کنند ( پیران : ۱۳۶۶ ، ۳۲-۱۷ ).