۲-۱-۱-۵-۲- استعمال ماضی بعید با افعالی معادل آن در مرزباننامه
القصه مار افسای نیک به تأمّل درو نگاه کرد، مرده پنداشت. گفت: دریغا، اگر این مار را زنده بیافتمی [زنده یافته بودم]، هیچ ملواحی دامِ مخاریقِ دنیا را به ازین ممکن نشدی (۹/۵۸۹)
۲-۱-۱-۶- ماضی بعید استمراری
خسرو به حکم آنکه به معاشرت و معاقرت در سماع اغانی و اجتماع غوانی شب گذاشته بود [میگذارنده بود یا سپری می کرده بود]. (۶/۲۴۶)
ایشان همه ساله به فراق جگر گوشگان خونین دل و دیده و سوکوار در کنج احزان خویش افتاده بودندی. ۸/۶۵۳
یادآوری: در مرزباننامه فقط این دو مورد یافته شد.
۲-۱-۱-۷- ماضی ابعد
طریق اَولی آن است که حالی را دست و پای قدرت او از قصد خویش فرو بندم و بنگرم تا خود چه کار را ساخته بودست. (۲/۶۸۴)
یادآوری: در مرزباننامه فقط همین یک مورد یافته شد.
۲-۱-۲- انواع فعل مضارع و شیوه های مختلف آن در مرزباننامه
فعل مضارع به اخباری، التزامی و ساده تقسیم میشود:
۲-۱-۲-۱- مضارع اخباری در مرزباننامه
در مرزباننامه مضارع اخباری حدود ۶% از افعال را شامل میشود که علاوه بر شیوهی امروز که ۶۰% میباشد، حدود ۳۶% از افعال مضارع اخباری به شیوهی بن مضارع بدون پیش جزء و ۴% باقی مانده با پیش جزء «ب» همراه است.
۲-۱-۲-۱-۱- مضارع اخباری بدون پیش جزء در مرزباننامه
اگر سببی فرا رسد و حاجتی پیش آید که از بهر صلاح کلی مالی وافر انفاق باید کرد، دست منع پیش خاطر خویش نیارد [نمییارد]. (۷/۴۸)
بدان که هر سال این هنگام یکی ازین جانب پدید آید [پدید میآید]. (۳/۱۱۲)
اگر خواهی [میخواهی] که هر دو سرای معمور باشد، زیر دست و مطواع ایشان باید بودن. (۸/۷۲۲)
از مؤاخذت جنایت شحنه نترسم [نمیترسم]. (۱/۱۷۰)
روزی شاه گفت: ای دختر، دانی [میدانی] که شوی آرایش زنان است. (۵/۱۸۱)
یادآوری: در مرزباننامه برای این گونه افعال فقط همین موارد یافته شد.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

۲-۱-۲-۱-۲- مضارع اخباری با پیش جزء «ب» در مرزباننامه
از او فرزندی آید که آتش فراق را لختی بآب وصال او بنشانم [مینشانم] و زهر فوات این به تریاک بقای او مداوات کنم. (۱/۵۲)
اگر باد هیبت تو بر بیشه بگذرد شیر از تب لرزهی اندیشهی تو بسوزد [میسوزد]. (۴/۳۶۲)
۲-۱-۲-۲- مضارع التزامی در مرزباننامه
در مرزباننامه مضارع التزامی علاوه بر شیوهی امروز که حدود ۳۰% از این گونه افعال را شامل میشود به شیوه های زیر دیده میشود.
۲-۱-۲-۲-۱- مضارع التزامی بدون پیش جزء فعلی در مرزباننامه
در مرزباننامه ۷۰%از افعال مضارع التزامی به این شیوه به کار رفتهاند.
تا در فصول آن نصیحت فضول طبع و فضیحت و نقصان او بر شاه اظهار کنم. (۲/۴۳)
اگر سببی فرا رسد و حاجتی پیش آید. (۶/۴۸)
لیکن ممکن نیست که مرا از آن مادر و پدر که گذشتن، برادری دیگر آید تا این مهر برو افکنم. (۲/۵۲)
۲-۱-۲-۲-۲- مضارع التزامی با پیش جزء فعلی «می» در مرزباننامه
در متون گذشته گویی افعال مضارع هنوز به مضارع التزامی و اخباری تقسیم نشده است و اگر احیاناً «می» یا «ب» بر سر مضارع است دلیل بر اخباری یا التزامی بودن آن نیست و باید با توجه به سیاق جمله معنی شود. در مرزبان نامه نیز مشاهده میشود «می» بر سر افعال مضارع التزامی آمده واین شیوه به صورت موردی است:
هر روزه ده ماهی شیم از سیم ده دهی و برف دی مهی سپیدتر و پاکیزهتر بر همین جایگاه و همین ممّر بگذرانم تا یکایک میگیری [بگیری] و به مراد دل بکار میبری [ببری]. (۷/۳۶۳)
او را پالهنگ اکراه در گردن نهند و شَاءَ اَم اَبَی به کنار این شهر دریائی است هایل، میان شهر و دریا حایل، آن جا برند و او را سر در آن بیابان دهند تا بهایم صفت سرگشته و هایم میگردد [بگردد] و در قلق و اضطراب سر و پای میزند [بزند]. (۶/۱۱۲)
امروز اگر هزار دادخواه را به یک رسن میآویزند [بیاویزند] کس نیست که چون جرس به فریادرسی او نفسی زند. (۵/۴۳۶)
یادآوری: حدود ۱۷% از افعال مضارع به صورت ساده به کار رفتهاند.
۲-۱-۳- مستقبل
علاوه بر شیوه امروز در ساختمان فعل مستقبل گاهی به جای مصدر مرخم از مصدر کامل استفاده شده است:
استیصال تو خواهم کردن. (۸/۴۰۱)
لا شک عنان عزیمت شکار را تاب خواهد دادن. (۶/۷۰۵)
یادآوری: انواع افعال در مرزبان نامه مورد استفاده قرار گرفته است به جز ماضی مستمر، ماضی مستمر نقلی و مضارع مستمر. برای افعال مستقبل شواهد دیگری یافت نشد.
۲-۱-۴- افعال دعایی در مرزباننامه
در نثرهای کهن، از جمله مرزباننامه برای دعا فعل خاصی وجود داشته است. کارکرد افعال دعایی در مرزباننامه بسیار اندک است. فعل دعا در مرزباننامه به گونه های زیر یافت شده است:
۲-۱-۴-۱- افعال دعایی به شیوهی بن مضارع+ ا+ شناسه در مرزباننامه
ایزد، تعالی افواه جهانیان را به اطایب ذکر مناقب و مآثر خداوند، خواجهی جهان، صاحب اعظم مطیّب و مشرّف داراد. (۴/۳۵)
تاج و تخت از تو بر خوردار باد و تو از عمر و بخت کامران. (۶/۱۱۰)
«باد» در اصل «بواد» بوده است که «واو» آن حذف شده است.
ایزد تعالی سلک احوال جهانیان به واسطهی رای جهان گشای خداوند، صاحب اعظم، معین الاسلام و المسلمین منظوم داراد. (۱/۱۷۵)
مبارک باد ترا جفتی که از هنر پیشگان عالم طاق است. (۸/۲۰۷)
ایزد تعالی گلبن اقبال خداوند، خواجهی جهان را از خار خدیعت و وقیعت آسوده داراد. (۵/۵۵۵)
و صفتِ رغادت این عیش و تنعّم که وصمت زوال و تصَّرم مبیناد، به گوش او رسانید. (۲/۴۸۵)
۲-۱-۴-۲- افعال دعایی با افزودن الفی بعد از فعل دعا
در این شیوه از ساخت افعال دعایی، الفی به فعل دعایی شیوهی نخست افزوده میشود که آن را دعای مؤکد خوانند، مانند: باد که خود فعل دعایی است به صورت بادا. برای این گونه ساخت در مرزباننامه موردی یافت نشد به جز مواردی از افعال دعایی منفی که الفی افزون بر آن دارد. صورت منفی صیغهی دعا با «م» به وجود میآید و تقریباً از ساختمانهای خاص فعل دعا
میباشد. شواهد چنین است:
مبادا که قضیه حال تو معکوس شود. (۳/۳۴۸)
مبادا که سیلاب سطوت به سرِ ما در آورند. (۷/۴۹۳)
۲-۱-۴-۳- فعل دعایی با پسوند « ا» در مرزباننامه
در این شیوه از ساخت افعال دعایی، الفی به مضارع مجرد یا مضارع بائی افزوده میشود. مانند: بیندا، برای این شیوه از ساخت افعال دعایی در مرزباننامه موردی یافت نشد.